İran-İsrail Gerilimi Tırmanıyor: Gölge Savaştan Tam Ölçekli Çatışma Eşiğine
Ortadoğu'nun köklü devletleri İran ve İsrail arasındaki karmaşık ilişkiler, uzun süredir devam eden bir gölge savaşından neredeyse tam ölçekli bir çatışmaya dönüşme eşiğinde bulunuyor. Son olarak İsrail'in 13 Haziran 2025'te İran'ın askeri ve nükleer altyapısını hedef alan kapsamlı saldırıları, bölgedeki tansiyonu zirveye taşıdı. Peki, bir zamanlar müttefik olan bu iki ülke nasıl baş düşman haline geldi ve bu gerilim nereye doğru gidiyor?
Tarihsel Kökenler: Müttefiklikten Düşmanlığa
İsrail'in 1948'deki kuruluşunun ardından Arap ülkelerinin yoğun tepkisiyle karşılaşması, İsrail'i bölgede Arap olmayan güçlerle ittifaklar aramaya itti. Şah Muhammed Rıza Pehlevi döneminde İran, İsrail'in bölgedeki stratejik müttefiklerinden biri oldu. Bu işbirliğinin en önemli adımlarından biri, 1956 yılında kurulan ve "Poseidon'un üç uçlu mızrağı" anlamına gelen "Trident İstihbarat Ağı" idi. Bu ağ, İsrail, İran ve Türkiye arasında yakın bir askeri ve istihbari işbirliğini beraberinde getirdi. Soğuk Savaş döneminde derinleşen ilişkiler, petrol ticaretinin artması ve sessiz diplomatik temsilciliklerin açılmasıyla pekişti. Hatta İsrail istihbaratı ve ordusu, İran istihbaratı ve ordusunu eğitti, üst düzey İsrailli politikacılar Şah'a yakın konumdaydı. İsrail, İran'ı bölgede bir partner ülke olarak görürken, İran'daki yaklaşık 90.000 Yahudi nüfusunun hayatını güvenceye almak istiyordu. İran, Arap ülkelerinin İsrail'e uyguladığı petrol ambargosuna katılmayarak, üretilen petrolün yaklaşık %50'sini İsrail'e satmaya devam etti. Bu dönemdeki ilişkiler, İsrail'in petrol ihtiyacını karşılaması açısından da hayatiydi.
1979 Devrimi ve İlişkilerdeki Dönüşüm
Ancak bu stratejik işbirliği, 1979 İran İslam Devrimi ile kökten değişti. Ayetullah Humeyni liderliğindeki devrimle Şah rejimi devrildi ve yeni rejim, İsrail'i "Küçük Şeytan", ABD'yi ise "Büyük Şeytan" ilan etti. Tahran'daki İsrail Büyükelçiliği kapatılarak, sembolik olarak Filistin lideri Yaser Arafat'a teslim edildi. Böylece, bir dönem müttefik olan iki ülke, açık düşmanlar haline geldi. Bu dönüşüm, İsrail'in bölgedeki en önemli petrol kaynaklarından birini kaybetmesine yol açtı ve İsrail'i yeni arayışlara itti.
Vekâlet Savaşlarının Yükselişi: Direniş Ekseni
Devrimden sonra İsrail ve İran arasında doğrudan çatışmalar yerine vekâlet savaşları öne çıktı. İran, İsrail karşıtı **"Direniş Ekseni"**ni güçlendirmek amacıyla Lübnan'daki Hizbullah, Yemen'deki Husiler ve Irak'taki Şii milis grupları destekledi. Bu, iki ülkenin farklı bölgelerde sürekli bir çatışma sürdürdüğü ancak doğrudan yüzleşmediği bir dönem oldu.
- Hizbullah: 1982'de Lübnan iç savaşına müdahalesiyle İran'ın İsrail'e yönelik saldırılar düzenleyen en büyük vekâlet gücü haline geldi. İran'dan silah ve danışmanlık desteği alan Hizbullah, 2006 Lübnan Savaşı'nda da İsrail'e karşı önemli başarılar elde etti. 7 Ekim saldırıları sonrası Hizbullah, "Hamas'a destek için" İsrail'in kuzey bölgelerini hedef almaya başladı. İsrail de Lübnan'da Hamas başkan yardımcısı Salih Aruri ve Hizbullah komutanlarını hedef alan suikastler düzenledi.
- Hamas: İran, 2007'den itibaren Gazze'deki Hamas ile ilişkilerini de geliştirdi. Hamas savaşçılarına İran tarafından eğitim verildi ve Gazze'ye kaçak yollardan İran yapımı roketler ve silahlar geçirildi. İsrail İç İstihbarat Teşkilatı Şin Bet'in eski şefi Yuval Diskin, Hamas'ı "İran'ın ileri karakolu" olarak tanımladı. Hamas'ın 7 Ekim 2023'teki Aksa Tufanı Operasyonu sonrası ilişkiler daha da gerildi ve İran'ın vekil ağı doğrudan harekete geçti.
- Husiler: Gazze savaşının başlangıcından yaklaşık bir ay sonra, Yemen'deki Husi hareketi de İsrail'e karşı çatışmaya girdi. Kızıldeniz'de İsrail şirketlerine ait veya onlar tarafından işletilen gemileri hedef alacaklarını duyurdular, bu da küresel ticareti önemli ölçüde etkiledi.
- Irak'taki Şii Gruplar: Irak'taki İran destekli Şii milis grupları, ABD üslerine saldırılar düzenledi. Bu saldırılardan biri olan Ürdün'deki "Kule 22" saldırısında 3 Amerikan askeri öldürüldü.
İran Devrim Muhafızları Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani, İran'ın vekâlet savaşlarının önemli isimlerinden biriydi ve 2020'de ABD saldırısında öldürülmesi gerilimi tırmandırdı.
Nükleer Program ve Son Dönem Saldırıları
Son yıllarda İran'ın nükleer programının hız kazanması, İsrail açısından ciddi bir tehdit algısı yarattı. İsrail, İran'ın nükleer silaha ulaşmasını kendi varlığına yönelik bir tehdit olarak değerlendirirken, İran nükleer programının barışçıl olduğunu savunuyor.
Gerilim, 2023'ten itibaren doğrudan askeri eylemlere dönüştü. Nisan 2024 başında İsrail'in Şam'daki İran konsolosluğuna saldırarak üst düzey IRGC subaylarını öldürmesi, İran'ın ilk kez doğrudan İsrail'e misilleme yapmasına yol açtı. İran, insansız hava araçları ve seyir füzeleriyle İsrail'e saldırdı. Buna karşılık, İsrail 13 Haziran 2025'te İran'ın batısındaki askeri ve nükleer altyapısını hedef alan kapsamlı bir hava harekâtı düzenledi.
- İsrail ordusunun "Yükselen Aslan" adı verilen operasyonunda 200 savaş uçağı ve 100'den fazla İHA kullanılarak, 100'den fazla askeri, nükleer ve stratejik nokta vuruldu.
- Saldırıda İran Genelkurmay Başkanı Muhammed Bakıri, Devrim Muhafızları Komutanı Hüseyin Selami ve nükleer programda görevli bilim insanları Feridun Abbasi ile Muhammed Mehdi Tehranchi gibi üst düzey isimler hayatını kaybetti.
- Saldırılar, Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA) tarafından herhangi bir radyasyon artışı tespit edilmediği Natanz Nükleer Tesisi'ni de vurdu.
- İran, "çok sert" misilleme hazırlığında olduğunu duyururken, dini lider Hamaney uluslararası hukuka göre yanıt verme hakkını kullanacaklarını belirtti.
- ABD yönetimi, saldırıya doğrudan veya dolaylı katılmadıklarını açıklayarak, İran'ı Amerikan güçlerini hedef almaması konusunda uyardı.
- Türkiye Barolar Birliği (TBB), İsrail'in bu saldırılarını uluslararası hukuku ihlal eden nitelikte bulduğunu ve uluslararası mekanizmaların işletilmesi gerektiğini belirtti.
Gizli İlişkilerin Perde Arkası
Resmi söylemlerdeki düşmanlığa rağmen, İran İslam Devrimi sonrası dönemde bile iki ülke arasında örtülü ilişkiler devam etti. Özellikle İran-Irak Savaşı sırasında (1980-1988), İsrail, İran'a askeri destekte bulundu. İsrail'in amacı, nükleer silah üretmeye çalıştığı iddia edilen Irak'ı dengelemekti. Bu dönemde "Irangate" skandalı gibi olaylarla, ABD menşeli silahların İsrail aracılığıyla İran'a satıldığı ortaya çıktı. Bu gizli ticaret, İran'daki Yahudilerin İsrail'e transferi karşılığında da gerçekleşti. Hatta İranlı petrolünün Eilat-Aşkelon boru hattı üzerinden İsrail'e ulaştırıldığı iddiaları da mevcuttur. Bu örtülü ilişkiler, iki ülkenin stratejik çıkarlarının ideolojik farklılıkların önüne geçtiği durumları ortaya koymaktadır.
Gelecek Senaryoları ve Uluslararası Hukuk
Uzmanlar, İsrail ve İran arasındaki çatışmanın daha da derinleşmesinin bölgeyi büyük bir istikrarsızlığa sürükleyebileceğini belirtiyor. İran'ın nükleer silah üretimini hızlandırması veya vekâlet güçlerini daha aktif kullanması halinde çatışmanın boyutları genişleyebilir. Diplomatik girişimlerin askıda olması, kısa vadede durumun yatışmasının zor olduğunu gösteriyor. Her iki ülkenin de iç politikalarında ve bölgesel etki mücadelelerinde birbirlerini birer siyasi retorik olarak kullandığı, ancak güvenlik zorunlulukları işbirliğini gerektirdiğinde ideolojik muhalefete rağmen işbirliği yapmaktan çekinmedikleri de gözlemlenmektedir. Bu tarihî düşmanlık, Ortadoğu'nun ve dünya siyasetinin geleceğini derinden etkilemeye devam edecek.
0 Yorum